Een champignon, een schimmel, een paddenstoel, of een zwam. Veel namen voor de fungi, die elk hun eigen associatie oproepen. De ene doet denken aan de inhoud van de blauwe plastic bakjes in de supermarkt, die je gretig in je karretje legt of net links laat liggen. De ander aan de witte, grijze, groene of harige plekken op het boerenbrood dat al iets te lang in de mand ligt. Misschien denk je wel aan het huisje van een kabouter met een pinnenmuts, of een giftig ingrediënt van een heksendrankje. Of een geïnfecteerde, gele teennagel? Niet altijd even smakelijk dus, die fungi. Maar ze zijn wel belangrijk in de wetenschap en in de kunst. CurieuCity neemt je in Ten Weyngaert mee in de wondere wereld van fungi.
Fungi is de Latijnse naam voor schimmels of zwammen. De paddenstoel die in het bos of in je grasperkje ziet, is alleen maar het vruchtlichaam van de zwam. Ze zorgen voor de voortplanting van de fungus, door hun sporen, waar DNA inzit, te laten versmelten met sporen van andere zwammen. Onder de grond zit nog een groot netwerk van schimmeldraden die suiker, water of andere voedingsstoffen uit de bodem halen. Fungi zijn net als mensen heterotroof: ze overleven door voedsel dat door andere organismes is gemaakt. Anders dan planten dus, die maken zelf energie uit zonlicht en zijn autotroof. i
Fungi-expo: Mycorrhizaschimmels en nieuwe toepassingen van fungi
In de zesdelige Fungi-expo leren deelnemers meer over verschillende facetten van het fascinerende rijk der schimmels. Door de manier waarop fungi (samen)werken leren ze ons iets over onze traditionele opvattingen over individualisme, intelligentie en zintuiglijkheid. Deelnemers worden uitgenodigd hun relatie met deze organismes te ontdekken.
Niet elke schimmel haalt zijn voeding op dezelfde manier: sommige hechten zich aan een gastplant door die schade te berokkenen (parasiteren) of gebruiken dood organisch materiaal. Maar de meeste schimmels leven in harmonie samen met een plant. Ze verbinden zich dan met mycorrhiza-schimmeldraden. Via die draden geeft de schimmel extra mineralen aan de plant, en de plant suiker en andere voedingsstoffen aan de schimmel.
Hoe de mycorrhiza-schimmels zich hechten aan de gastplant, ontdek je in de informatieve gids ‘De impact van fungi op planten met stress’. De mycorrhizaschimmel beschermt een plant namelijk tegen ziektes en droogte. Grafisch vormgever Amandine Kervyn en VUB-bioloog Joske Ruytinx tonen op een visueel prikkelende manier hoe essentieel de mycorrrhizaschimmel is voor ons ecosysteem. Zo’n mycorrhizaschimmel in het echt zien? Dat kan op CurieuCity tijdens ‘Meet a Mycorhizzal fungus’ in het mini-bos op de Ten Weyngaert-site.
Het mycorrhizale netwerk zit onder de grond en is meestal onzichtbaar. Yami Moreno en David Ferreira lichten een tipje van de sluier op in hun ‘Symbiotic Veil’-installatie. Op CurieuCity kunnen bezoekers het myceliumsysteem, of het netwerk van schimmeldraden, in al hun glorie waarnemen. Met behulp van kunstmatige intelligentie zien en horen we hoe schimmels en planten communiceren en voedsel en mineralen uitwisselen. De symbiose van de twee soorten organismes doet bezoekers nadenken over hoe we als organismes onderling afhankelijk zijn.
Twee verschillende biologische soorten die langdurig samenleven, leven in symbiose. Een parasiet kan bijvoorbeeld een symbiotische relatie hebben met zijn gast, ook al is de parasiet de enige die voordeel uit de relatie haalt.ii Mutualisme is een soort symbiose, waarbij de verschillende organismes beide een voordeel halen uit die de interactie. Een win-winrelatie dus. Schimmels die via een mycorrhiza-netwerk in contact staan met een boom, zijn daarvan een goed voorbeeld. De schimmel krijgt extra voedingsstoffen, en de boom krijgt extra mineralen. Beide termen hebben echter ook een sociale betekenis. Een symbiotische of mutuele relatie is er een waarbij partners op een evenwichtige manier afhankelijk van elkaar zijn en elkaar aanvullen.
Het exacte aantal fungisoorten kennen we niet, maar het zijn er zeker meer dan een miljoen. We gebruiken ze onder andere als voeding, of voor hun therapeutische of medische effecten. Sara Manente exploreert hun onontdekte toepassingen in haar installaties. In de ‘Muffa Bar’ kan je fungi ‘ontmoeten’: de toog wordt bekleed met zuurdesembrood, en ook paddenstoelen en fungi-beeldhouwwerken krijgen er hun plekje. Op de gordijnen zijn fungi geprint, die hun vernieuwend wetenschappelijk en maatschappelijk nut bewijzen. Wat dacht je van een schimmel die milieuvervuilende stoffen verteert? Samen met Deborah Robbiano en Sebastien Tripod maakte Manente deze gordijnen voor de expo ‘Towards a ruined theatre’, waarbij ze een theaterzaal met fungi opbouwden.
In de Muffa Bar kan je met Christophe Albertijn bedenken hoe fungi zouden communiceren. Welke stem zouden ze gebruiken, welke geluiden zouden ze maken? Deelnemers nemen met een microfoon geluiden in Ten Weyngaert op en brengen het terrein van de onhoorbare paddenstoelen tot leven.
Een andere onontgonnen toepassing van schimmels bevindt zich in de architecturale wereld. Elise Elsacker stelt een prototype van een myceliumblok voor. Ze vertelt over de rol van mycelium in architectuur en laat bezoekers zelf de wondere wereld van levende bouwmaterialen zintuiglijk waarnemen. Is deze zelfherstellende blok een doorbraak voor duurzame architectuur?
Het mycelium of de zwamvlok is het draderige, vaak ondergrondse deel van een fungus. Ze halen voedingsstoffen uit de bodem en vormen een netwerk met andere fungi. In combinatie met afvalstoffen wordt het dan tot myceliumblokken gemaakt. Omdat het mycelium zichzelf voedt, groeit zo’n blok vanzelf. iiiOntwikkelaars van bouwmaterialen stoppen het vaak in een mal om de gewenste vorm te krijgen en bakken het vervolgens af. Mycelium is bio-afbreekbaar en heel sterk. Een veelbelovende duurzame toepassing dus.
Marjolijn Dijkman en Toril Johannessen staan op de Fungi Expo met hun kleurrijke en visuele installatie ‘Reclaiming Vision.’ Met een lichtmicroscoop legden ze het leven van een fjord in Oslo vast. Je ziet de gevolgen van menselijke activiteit in het fjord op de algen en micro-organismen.
Fungi night: koken met, praten over en kijken naar fungi
De Fungi Night wordt afgetrapt met een beschouwing van de expo door wetenschappers en kunstenaars. Britt Bakker, Joske Ruytinx, SpecXCraft en Sara Manente gaan in gesprek over de verbanden tussen wetenschap, kunst en natuur. Theresa Spielman modereert. Zij is doctoraatsstudente aan de Universiteit Antwerpen en lid van het onderzoeksproject ‘Performing Ends’, dat wetenschap en kunst samenbrengt door over een wereld na de menselijkheid na te denken. Bereid je voor op een gesprek over de rol die biodiversiteit in creatieve processen kan spelen.
Verder op het menu van de Fungi Night: Anagram, een Brusselse organisatie die met hedendaagse kunst milieubewustzijn willen vergroten. Ze schotelen de bezoekers een fungidinertje voor, afgekruid met emotie en ideeën.
CurieuCity sluit de ‘Fungi Night’ af met een vertoning van de documentaire The Mushroom Speaks. In de hoofdrollen: parasieten, schimmels die in symbiose leven en ontbindende schimmels. Regisseuse Marion Neuman toont hoe ze elkaar ontmoeten, naar samenwerking en verzet zoeken. Dat doen de schimmels en hun bondgenoten door vernieuwing te zoeken, en met elkaar samen te werken. Op naar een mycoculturele revolutie?
‘De Mycoculturele revolutie’ is een boek geschreven in 2022 door Peter Mccoy. Hij vindt dat de studie van fungi, mycologie, essentieel is om het klimaat te herstellen, lokale gemeenschappen te steunen en ons leven in het algemeen beter te maken.iv
Voor het fungifestival in Ten Weyngaert officieel van start gaat, krijgen de leerlingen van enkele scholen de kans om deel te nemen aan de workshop ‘Weg met plastic dankzij microben’. Een microbe is een organisme dat te klein is om met het blote oog waar te nemen. Sommige microben hechten zich aan microplastics en breken ze af. VUB-onderzoeker Vincent Crabbe leert de studenten het belang van microben en hun rol in het productieproces van microplastics. Hoe kunnen deze micro-organismes bijdragen aan een duurzame toepassingen? Onder begeleiding van artieste Britt Bakker maken de deelnemers een kortfilm met microben in de hoofdrol, die ze op het minifilmfestival van CurieuCity mogen voorstellen.